Zachowek. Każdy słyszał o nim, a niekażdy nadal rozumie na czym tak właściwie roszczenie o zachowek polega. Jakie są jego przedawnienia? Właśnie na te pytania postaramy się odpowiedzieć w niniejszym artykule.
Czym jest zachowek?
Zachowek to instytucja prawna przewidziana w polskim prawie spadkowym, mająca na celu zapewnienie ochrony finansowej dla najbliższych członków rodziny spadkodawcy, którzy zostali pominięci w testamencie lub których udział w spadku jest nieproporcjonalnie niski w stosunku do tego, co przysługiwałoby im w drodze dziedziczenia ustawowego. Zachowek jest więc formą gwarancji minimalnego udziału w spadku dla określonych przez prawo osób.
Wysokość zachowku zależy od wartości spadku oraz stopnia pokrewieństwa z uprawnionym do zachowku. Zachowek jest wypłacany w formie pieniężnej, a jego wysokość stanowi określony procent wartości udziału, jaki uprawniony otrzymałby w przypadku dziedziczenia ustawowego.
Jakie przepisy regulują prawo do zachowku?
Zachowek jest uregulowany w polskim Kodeksie cywilnym, głównie w artykułach od 991 do 1001. Kluczowe przepisy dotyczące zachowku to:
– Art. 991 Kodeksu cywilnego, który mówi, że osoby bliskie spadkodawcy, które zostały pominięte w testamencie lub otrzymały w spadku mniej niż połowę tego, co przysługiwałoby im w drodze dziedziczenia ustawowego, mogą żądać od osób, które otrzymały spadek, dopłaty do tzw. zachowku.
– Art. 992 Kodeksu cywilnego określa krąg osób uprawnionych do zachowku, do których należą: zstępni (np. dzieci, wnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, jeżeli w chwili jego śmierci nie pozostawił zstępnych.
– Art. 993 Kodeksu cywilnego wskazuje na wysokość zachowku, która dla zstępnych i małżonka wynosi połowę wartości udziału spadkowego, jaki przypadałby im przy dziedziczeniu ustawowym, a dla rodziców – jedną czwartą.
– Art. 1001 Kodeksu cywilnego mówi o przedawnieniu roszczeń o zachowek, które następuje z upływem pięciu lat od dnia ogłoszenia testamentu.
Te przepisy stanowią podstawę prawną dla roszczeń o wypłatę zachowku i określają zasady jego funkcjonowania w polskim systemie prawnym.
Czym jest przedawnienie roszczenia?
W kontekście prawa do zachowku, przedawnienie oznacza, że osoba uprawniona do zachowku (np. dziecko, małżonek, rodzice spadkodawcy, którzy zostali pominięci w testamencie lub otrzymali mniej niż im się należy z ustawy) ma określony czas na zgłoszenie swojego roszczenia i domagania się jego realizacji.
Przedawnienie roszczenia o zachowek ma na celu stabilizację stosunków prawnych i zapewnienie pewności obrotu prawnego. Ustawodawca zakłada, że po upływie określonego czasu, sprawy spadkowe powinny być już uregulowane, a dalsze dochodzenie roszczeń mogłoby prowadzić do niepewności i komplikacji w rozstrzyganiu kwestii majątkowych.
Kiedy przedawnia się roszczenie o zapłatę zachowku?
Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu, zgodnie z art. 1007 § 1 Kodeksu cywilnego (k.c.). Natomiast, jeśli roszczenie dotyczy osoby obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny, przedawnia się ono z upływem lat pięciu od otwarcia spadku, jak stanowi art. 1007 § 2 k.c.
To oznacza, że uprawnieni do zachowku mają ograniczony czas na dochodzenie swoich praw. Jeśli nie podejmą działań w wyznaczonym terminie, ich roszczenia mogą zostać uznane za przedawnione, co uniemożliwi ich skuteczne dochodzenie w sądzie.
Warto zaznaczyć, że termin przedawnienia jest liczony od dwóch różnych momentów w zależności od podstawy roszczenia, co ma istotne znaczenie praktyczne dla osób zainteresowanych dochodzeniem swoich praw.
Przerwanie biegu przedawnienia
Przerwanie biegu przedawnienia roszczenia o zachowek może nastąpić na kilka sposobów, zgodnie z ogólnymi zasadami prawa cywilnego dotyczącymi przedawnienia roszczeń, które są zawarte w Kodeksie cywilnym (kc). Oto główne mechanizmy przerwania biegu przedawnienia:
1. Uznania długu przez dłużnika (art. 123 § 1 kc) – Jeżeli dłużnik (w przypadku roszczenia o zachowek może to być spadkobierca lub wykonawca testamentu) uzna roszczenie wierzyciela (osoby uprawnionej do zachowku), np. poprzez częściową zapłatę, złożenie oświadczenia woli czy inną czynność prawną wskazującą na uznawanie roszczenia, bieg przedawnienia zostaje przerwany. Po przerwaniu biegu przedawnienia zaczyna on biec na nowo od początku.
2. Zawezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia (art. 123 § 2 kc) – Przerwanie biegu przedawnienia może nastąpić również poprzez podjęcie przez wierzyciela działań prawnych wobec dłużnika, mających na celu dochodzenie roszczenia, np. poprzez wezwanie do zapłaty lub złożenie pozwu do sądu. W przypadku roszczenia o zachowek, złożenie pozwu o zapłatę zachowku do sądu przerwie bieg przedawnienia.
3. Podjęcie czynności procesowej przed sądem (art. 117 kc) – Każda czynność procesowa przed sądem, np. złożenie pozwu, wniesienie apelacji, złożenie wniosku o zabezpieczenie roszczenia, również przerwie bieg przedawnienia. Ważne jest, aby czynność ta była związana z dochodzeniem roszczenia, o które toczy się spór.
Warto pamiętać, że przerwanie biegu przedawnienia powoduje, że cały okres, który upłynął przed przerwaniem, nie jest wliczany do okresu przedawnienia, a bieg przedawnienia rozpoczyna się na nowo od początku. W kontekście roszczeń o zachowek, które zgodnie z art. 1007 § 1 Kodeksu cywilnego przedawniają się z upływem 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu, mechanizmy przerwania biegu przedawnienia mogą być kluczowe dla skutecznego dochodzenia swoich praw przez uprawnionych.
Przykład przerwania biegu przedawnienia
Bieg przedawnienia roszczenia o zapłatę zachowku może zostać przerwany w sytuacji, gdy strony zdecydują się poddać spór pod rozstrzygnięcie sądu polubownego, a następnie, na zgodny wniosek stron, sąd umorzy postępowanie z powodu zawarcia przez strony zapisu na sąd polubowny. W takim przypadku, termin przedawnienia roszczeń objętych zapisem na sąd polubowny zaczyna biec od nowa od dnia uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania. Jest to uregulowane w Art. 11611 Kodeksu Postępowania Cywilnego.
Jakie zamiany zaszły w liczeniu?
Do 18 marca 2011 roku, zgodnie z art. 1007 § 1 Kodeksu cywilnego, roszczenia o zachowek przedawniały się z upływem trzech lat od ogłoszenia testamentu. Jednakże, zmiana przepisów, która weszła w życie 18 marca 2011 roku, wprowadziła istotne modyfikacje w zakresie przedawnienia roszczeń o zachowek.
Od 18 marca 2011 roku, na mocy nowelizacji Kodeksu cywilnego, termin przedawnienia roszczeń o zachowek został wydłużony do pięciu lat. Zmiana ta została wprowadzona ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2011 nr 232 poz. 1378). Nowelizacja ta miała na celu lepszą ochronę praw osób uprawnionych do zachowku, dając im więcej czasu na dochodzenie swoich roszczeń.
Zgodnie z nowymi przepisami, roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem pięciu lat od dnia, kiedy uprawniony dowiedział się o otwarciu spadku i o swoim prawie do zachowku, ale nie później niż dziesięć lat od otwarcia spadku. To oznacza, że nawet jeśli uprawniony dowiedział się o swoim prawie do zachowku po dłuższym czasie, ma on maksymalnie dziesięć lat od otwarcia spadku na zgłoszenie swojego roszczenia.
Warto zaznaczyć, że zmiana ta dotyczyła roszczeń, które powstały po wejściu w życie nowelizacji, czyli po 18 marca 2011 roku. Roszczenia, które powstały przed tą datą, podlegały starym zasadom, zgodnie z którymi termin przedawnienia wynosił trzy lata.
Do 2024 roku nie odnotowano kolejnych zmian w zakresie przedawnienia roszczeń o zachowek, co oznacza, że obowiązujące przepisy, wprowadzone w 2011 roku, nadal mają zastosowanie.
Jak obliczyć prawo do zachowku?
Obliczenie zachowku wymaga kilku kroków i uwzględnienia różnych czynników zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego. Oto ogólny sposób obliczania zachowku:
1. Określenie wartości spadku: Pierwszym krokiem jest ustalenie wartości netto całego spadku na dzień śmierci spadkodawcy. Wartość spadku obejmuje wszystkie składniki majątkowe, które wchodzą w jego skład, pomniejszone o długi i zobowiązania spadkowe.
2. Ustalenie udziału, jaki przysługiwałby uprawnionemu w drodze dziedziczenia ustawowego: Należy określić, jaka część spadku przypadłaby uprawnionemu do zachowku, gdyby dziedziczył on na podstawie przepisów o dziedziczeniu ustawowym, bez uwzględnienia testamentu.
3. Obliczenie wysokości zachowku:
– Dla zstępnych (np. dzieci, wnuków) i małżonka spadkodawcy zachowek wynosi połowę wartości udziału, jaki przysługiwałby im w drodze dziedziczenia ustawowego.
– Dla rodziców spadkodawcy, jeśli nie pozostawił on zstępnych, zachowek wynosi jedną czwartą wartości udziału, jaki przysługiwałby im w drodze dziedziczenia ustawowego.
4. Uwzględnienie otrzymanych darowizn: Jeśli uprawniony do zachowku otrzymał za życia spadkodawcy jakiekolwiek darowizny, wartość tych darowizn może być odliczona od należnego mu zachowku. Wartość darowizn jest uwzględniana według stanu na dzień dokonania darowizny, chyba że strony postanowiły inaczej.
5. Korekta obliczeń w przypadku istnienia testamentu: Jeśli uprawniony do zachowku został uwzględniony w testamencie, ale otrzymał mniej niż należny mu zachowek, może on żądać uzupełnienia do pełnej wysokości zachowku. W takim przypadku należy od wartości należnego zachowku odjąć wartość otrzymaną w testamencie.
Przy obliczaniu zachowku ważne jest, aby uwzględnić wszystkie składniki majątkowe i zobowiązania spadkowe, a także dokładnie określić krąg osób uprawnionych do zachowku i stosowne do nich stawki procentowe. W praktyce, ze względu na złożoność obliczeń i możliwość wystąpienia różnych sytuacji majątkowych, często zaleca się skorzystanie z pomocy profesjonalnego doradcy prawnego.
Przykład obliczania prawa do zachowku
Załóżmy, że mamy do czynienia z sytuacją, w której spadkodawca pozostawił po sobie majątek o wartości 600 000 zł. Spadkodawca miał jedno dziecko (zstępny) i małżonka, ale w testamencie cały majątek zapisał swojemu bratu, pomijając całkowicie dziecko i małżonka. Dziecko i małżonek są więc uprawnieni do zachowku.
Krok 1: Określenie wartości spadku
Wartość spadku wynosi 600 000 zł.
Krok 2: Ustalenie udziału w drodze dziedziczenia ustawowego
Gdyby nie było testamentu, zgodnie z przepisami o dziedziczeniu ustawowym, majątek zostałby podzielony między małżonka i dziecko. Każde z nich otrzymałoby połowę majątku, czyli 300 000 zł dla każdego.
Krok 3: Obliczenie wysokości zachowku
– Dla dziecka zachowek wynosi połowę tego, co otrzymałoby w drodze dziedziczenia ustawowego, czyli 1/2 z 300 000 zł = 150 000 zł.
– Dla małżonka również zachowek wynosi połowę tego, co otrzymałby w drodze dziedziczenia ustawowego, czyli 1/2 z 300 000 zł = 150 000 zł.
Krok 4: Uwzględnienie otrzymanych darowizn
Załóżmy, że spadkodawca za życia nie przekazał ani dziecku, ani małżonkowi żadnych darowizn, które mogłyby być odliczone od zachowku.
Krok 5: Korekta obliczeń w przypadku istnienia testamentu
W naszym przykładzie dziecko i małżonek nie otrzymali nic z testamentu, więc ich roszczenie o zachowek pozostaje w pełnej wysokości obliczonej w kroku 3.
Podsumowanie
Dziecko i małżonek mogą żądać od brata spadkodawcy, który otrzymał cały majątek, wypłaty zachowku w wysokości 150 000 zł każdy.
To uproszczony przykład, który nie uwzględnia wszystkich możliwych zmiennych, takich jak długi spadkowe czy szczegółowe przepisy dotyczące darowizn. W rzeczywistych sytuacjach warto skonsultować się z prawnikiem, aby dokładnie obliczyć wysokość zachowku. Takich prawników znajdziesz na Legavi.pl. Bezpłatnie dostaniesz wycenę swojej sprawy tutaj: porada.legavi.pl.
